Thảng thốt, chiều nay, trong ánh hoàng hôn, trước hiên nhà, mẹ ngồi chải tóc. Con chợt nhận ra mái tóc xưa đã bạc trắng mái đầu. Tóc rụng mẹ gom lại cả nùi. Cái tha thướt đã làm nên dáng vóc của một thời thiếu nữ đã rụng thưa dần theo khó nhọc thời gian. Chợt tiếc nuối, chợt nhớ thương, chợt bâng khuâng hoài niệm về hình ảnh mẹ ngồi vấn tóc chiều xưa…
Ngày xưa, ấy là khi cuộc sống đang đói khổ mà đậm đà tình nghĩa. Người nông dân vẫn yêu mến ruộng đồng. tình làng nghĩa xóm đậm đà trong lời chào hỏi, trong bát nước chè xanh. Mẹ cha quanh năm tất bật chiêm mùa. Con lớn lên hồn nhiên và tự nhiên trong vô tư sau lũy tre làng. Đó là những chiều hè, ta vẫn nhớ hình ảnh mẹ đi tìm những hương nhu, bồ kết để nấu nồi nước gội đầu khi mà những Clear, Sunsilk… chưa bày bán đầy rẫy ở các cửa hiệu tạp hóa. Nồi nước thơm hương đồng cỏ nội ngấm vào mái tóc dày thơm ngào ngạt cả không gian, ngạt ngào hoài niệm.
Ngày xưa, mẹ ta và những người phụ nữ nông thôn khác đều tóc dài quá lưng hoặc có khi còn chấm gót, chẳng có ai tóc ngắn, tóc vành…. Bởi cái răng, cái tóc và vóc con người khi mà phụ nữ chưa biết làm đẹp bằng mỹ phẩm, spa, thẩm mỹ viện nên ai cũng giữ gìn mái tóc của mình. Tất nhiên, người phụ nữ sau lũy tre làng, quẩn quanh bên chái bếp gánh vác giang sơn nhà chồng với trăm việc không tên, mái tóc dài chẳng tiện nên đành vấn lên cho gọn gàng.
Ngày xưa, người con gái đến tuổi “cập kê” là đã bắt đầu biết làm đẹp cho mình. Vì thế, trong bài thơ “Chùa Hương”, Nguyễn Nhược Pháp từng viết: “… Cùng thầy me em dậy/ Em vấn đầu soi gương…” dẫu nhân vật trữ tình đã thổ lộ “Em tuy mới mười lăm/ Mà đã lắm người thăm” đó sao.
Vấn khăn và chiếc khăn vấn được xem như là biểu tượng đặc trưng “thuần Việt”. Tục vấn khăn trải qua nhiều biến thiên dâu bể, dần trở thành chứng cớ để nhận biết cộng đồng An Nam trong cõi Đông Á. Nó dần mai một từ giai đoạn đầu thế kỷ XX khi trào lưu Âu hóa nở rộ (đặc biệt là ở thị thành), tuy rằng ở làng quê vẫn chưa dứt hẳn.
Các bước vấn tóc thoạt nhìn mẹ ta làm tưởng như đơn giản nhưng kỳ thực nó lại đòi hỏi sự khéo léo và công phu từ đôi bàn tay của người phụ nữ. Khăn vấn tóc là một miếng vải dài khoảng 80 cm hoặc hơn tùy theo mái tóc từng người, rộng chừng 15 cm – 20 cm, màu đen hoặc nâu, tím; bằng vải nhung hoặc nhiễu. Để vấn được tóc tròn và chặt, người ta độn thêm vào tóc một cái độn (bằng vải hoặc bông) dài khoảng 50 cm như một con rắn cùng sợi dây nhỏ dài bằng thân độn để cố định. Khi vấn khăn, trước hết rẽ đường ngôi, dồn tóc sang cả bên phải hoặc trái (tùy theo tay thuận mỗi người). Đặt độn tóc vào giữa làm cốt và dùng dây quấn cho chặt tóc. Lấy khăn vấn bọc tóc lại và dùng dây buộc ở đầu khăn (chỗ chân tóc) giữ khăn khỏi tuột. Dùng tay lần từ từ và vấn, vuốt xuôi cho tròn đều, chặt đến hết chiều dài khăn. Quấn vành khăn từ trước ra sau đầu một vòng, phần khăn vấn còn lại luồn xuống dưới đoàn đầu khăn vắt lên phía trên thái dương trái hoặc phải. Tóc dài hơn khăn vấn sẽ rũ xuống cạnh tai người phụ nữ gọi là tóc đuôi gà như bài ca “Mười thương” đã từng ca ngợi.
Cùng với vấn khăn là khăn đội đầu. Đó là một mảnh vải vuông màu thâm mỗi cạnh trung bình 70 – 80cm. Khi chít, người ta gập chéo lại thành hình tam giác, đặt ngang đỉnh đầu, hai góc khăn buộc vào dưới cằm, tai trùm kín . Cũng có lối đặt cạnh huyền tam giác (mép khăn) ngang trán, kéo hai bên khăn về hai phía cho thành hình mỏ quạ ở giữa rồi buộc hai đầu khăn xuống dưới cằm hoặc quặt đầu khăn ra sau gáy gọi là chít khăn mỏ quạ. Nó sẽ làm nổi lên hình tròn lẳn của khăn vấn. chiếc khăn để che nắng mùa hè, ngăn rét mùa đông, rồi khi có con là chiếc nôi êm để đưa con vào giấc ngủ… Ca dao có câu : “Miệng cười như thể hoa ngâu/ Cái khăn đội đầu như thể hoa sen” để ca ngợi vẻ đẹp thuần Việt của phụ nữ thời xưa.
Cuộc sống phát triển, tất yếu ta không thể khăng khăng giữ lại những cái đã không còn phù hợp dù nó là truyền thống. Thời đại 4.0, ta làm sao có thể yêu cầu lối sống sau lũy tre làng như ngày xưa . Nhưng nhìn những mái tóc đủ màu sắc, đủ kiểu dáng bởi uốn sấy nhuộm ta lại rưng rưng thương một miền ký ức cũ. Ta chợt hiểu hơn nỗi lòng của nhà thơ Nguyễn Bính trong bài thơ “Chân quê” cứ “van em, em hãy giữ nguyên quê mùa” khi đi tỉnh về. Mẹ ta cũng thôi không còn vấn tóc bởi đôi tay đã rung, mắt đã mờ, chân đã chậm. Kỷ vật một thời nằm lặng lẽ nơi đầu giường để ta thảng thốt một niềm thương…
